Behind the screens
50 jaar computerkunst
Foto: Harm van den Dorpel Mutant Garden Autobreeder 2021
Digitale kunst is voor het publiek tastbaar door toepassingen in games en films. Die technieken zijn ook terug te vinden in computerkunst die sinds eind jaren zestig screens een stormachtige ontwikkeling doormaakte. De snelheid waarmee de digitale wereld en kunst zich ontwikkelen dwingt tot nadenken over de betekenis van begrippen als ‘uniek’ en ‘authentiek’. De tentoonstelling Behind the screens – 50 jaar computerkunst in CODA Museum Apeldoorn geeft met ruim 50 werken van 29 kunstenaars een beeld van de ontwikkelingen in digitale kunst vanaf de jaren zeventig tot heden. Een groot deel van de kunstwerken is afkomstig uit een particuliere collectie uit Apeldoorn die de ontwikkeling van digitale kunst in beeld brengt.
Digitale kunst begon met pioniers als Manfred Mohr en Vera Molnár. Zij voerden algoritmes van enen en nullen in computers in. Als resultaat ontstonden abstracte tekeningen die ‘uitgevoerd’ werden door een pen: de plottertekening. De nieuwe, strakke vormentaal was een tegenhanger van de psychedelische kunst uit de late jaren zestig. Peter Struycken (1939) gebruikte in 1969 voor het eerst een computer om een eigen kunstwerk te realiseren. Later ontwikkelde hij software waarmee hij verschuivingen in het kleurenspectrum onderzocht. Behind the screens toont een van zijn digitaal ontworpen wandkleden met kleurenpixels. Van de Amerikaanse kunstenaar Sol LeWitt (1928-2007) zijn drie geometrisch- abstracte werken op papier in de tentoonstelling opgenomen. Als voorbode op de computerkunst maakt LeWitt in de jaren ‘60 vastomlijnde instructies, alsof zijn werk door een machine uitgevoerd kon worden. LeWitt ontwikkelde dus al ruim voor het digitale tijdperk regels waarmee anderen zijn muurschilderingen konden uitvoeren, precies zoals computers dit vandaag de dag realiseren.
De komst van de personal computers in de jaren ‘80 bracht digitale kunst in een stroomversnelling. Programmeren met codes en algoritmes werden steeds belangrijker en met de opkomst van internet in de jaren ‘90 liepen Nederlandse kunstenaars als JODI (Joan Heemskerk en Dirk Paesmans) en Leegte voorop. Na de milleniumwissel volgden Rafaël Rozendaal, Constant Dullaart, Harm van den Dorpel. Zij zijn allemaal vertegenwoordigd in de tentoonstelling. We spraken met een van deze pioniers, Jan Robert Leegte, die halverwege de jaren ‘90 in de ban raakte van de onbegrensde mogelijkheden van digitale kunst: ‘Digitale kunst was al lang bezig, maar het spannende front was internet kunst en ook echt nieuw.’
Jan Robert Leegte
Leegte begon met de studie architectuur in Delft en studeerde daarna sculptuur aan de Rotterdamse Kunstacademie. In de traditionele kunstwereld met veel herkenbare invloeden uit de jaren ‘60 kreeg hij het gevoel dat dingen zich te veel herhaalden. Zoekende naar een eigen weg kwam halverwege de jaren ‘90 de computer op zijn pad. Leegte: ‘De onbegrensde mogelijkheden fascineerden mij. Ik kwam in aanraking met voorlopers als JODI, maar de vonk sloeg pas echt over toen ik vanuit een Xs4all-account een van mijn eerste schetsen op de server zette. Ik realiseerde mij op slag dat mijn studio ineens publieke ruimte was. Wereldwijd! Ik wist meteen dat dit mijn wereld was. De digitale beeldtaal met buttons en icoontjes zag ik vanuit mijn achtergrond eerst als bouwstenen. Vanaf 2002 ben ik weer dingen in de ruimte gaan maken vanuit projectie. In alle gevallen is het digitale fenomeen de kern van mijn werk. Ik maak niet zozeer kunst op de computer, maar ik maak kunst over het instrument. Mijn werk reflecteert op de digitale wereld. Ik wil die begrijpen. Wat is Google Maps? Hoe verhoudt zich dat tot een echt landschap? Tot onszelf?’
Retrospectief
Behind the screens is in Nederland het eerst systematische digitale kunst-retrospectief in deze omvang, met kunstuitingen die het hele tijdvak van vroegste pioniers in de jaren ‘60 tot en met de allerjongste generatie digitale kunstenaars omvatten. De bezoeker valt daarbij van de ene verrassing in de andere. Digitale kunst is nog niet uitgefilterd door de tijd. Leegte: ‘In digitale kunst buitelen de ontwikkelingen even snel over elkaar heen als de technische mogelijkheden. Het is zelfs voor mij nauwelijks bij te houden. Van het begin van het internet tot Artificial Intelligence en de enorme vlucht van social media, game engines, 3D, Augmented Reality, Virtual Reality en nu ook NFT en blockchain is de ontwikkeling van digitale kunst een heuse rollercoaster. Het is spannend deel uit te maken van die dynamiek.’
Table Border 2017
Behind the screens helpt de veelheid aan digitale kunstvormen inzichtelijk te maken zonder dat de technische details in de weg staan. Een begrip als Leegte’s ‘live-generatieve kunst’ – klinkt moeilijker dan het is. Leegte: ‘De meeste kunst is statisch of lineair, zoals in een schilderij van een waterval. Maar in live-generieke kunst creëer je als het ware een echte waterval. Iets onvoorspelbaars dat constant in beweging is en nooit hetzelfde blijft. Zo verwijst mijn kunstwerk Table Borders, ook te zien in de tentoonstelling, naar een html-element dat werd gebruikt om tabellen te maken. Die hadden een randeigenschap waarmee je grootte aan kon passen. In de jaren ’90 werd dat esthetische browserornament een culticoontje. In Table Borders fluctueren de verhoudingen en formaten continu. Ik maak ook autonome websites die continu veranderen. Soms vragen mensen zich af wat dan precies ‘het kunstwerk’ is? Het is een bewustwordingsproces. Je moet die taal natuurlijk net als ieder ander narratief willen leren spreken en begrijpen. Daarom is dit retrospectief ook zo mooi. Het wordt allemaal tastbaar.’
Non-Fungible Token
De nieuwsgierigheid naar digitale kunst is momenteel niet los te zien van recente hypes als die rondom Non-Fungible Tokens, kortweg NFT’s genoemd. Prijzen gingen aanvankelijk even hard omhoog als die van cryptomunten, maar inmiddels zijn ook de onvermijdelijke crashes in NFT-land aangekomen. Leegte: ‘Dat het fluctueert is normaal. Het is nieuw, spannend en het golft nog ruw op en neer. Interessanter is dat NFT’s vanwege de geldhype ook een niet-kunstpubliek aantrekken. Om als verzamelaar-belegger kans van slagen te hebben, moet hij of zij zich eerst grondig in kunst verdiepen. Sowieso is het heel positief dat digitale kunst grote nieuwe groepen nieuwsgierig maakt naar kunst. NFT’s zijn overigens minder ongrijpbaar dan je misschien zou denken. De kunstmarkt is altijd speculatief geweest. Alleen is kopen en verkopen in de traditionele kunstwereld een tijdrovend, fysiek en duur proces. Met NFT’s kun je vanuit bed kopen en een seconde later verkopen als je wilt. Maar om met eigen NFT’s geld te verdienen, moet je net als in de traditionele kunstwereld onderscheidend en zichtbaar zijn. Anders heeft het geen waarde.’
Bezitten om te delen
De meest gehoorde vraag rond NFT’s is waarschijnlijk waarom iemand een digitale sleutel tot iets digitaals zou willen kopen, dat vervolgens eindeloos gekopieerd of beluisterd kan worden via een screenshot of schermopname. Maar dat is buiten de waard gerekend, Leegte uit: ‘In principe kan iedereen jouw NFT zien, maar alleen jij hebt het origineel, de broncode. Dat is niet anders met een fysiek kunstwerk dat je in bruikleen geeft aan een museum of beeldentuin. Iedereen kan ervan genieten of er een foto van maken. Men kan het zelfs namaken, maar het echte beeld blijft van jou. Een poster van een Van Gogh zal nooit een fractie van de waarde van een echte Van Gogh hebben. Alleen de eigenaar van de NFT kan het origineel die ik verkocht onder voorwaarde dat deze online bleef. De koper werd daar heel erg vrolijk van. Hij had al een grote collectie traditionele kunst en vond het juist fijn dat hij zijn werk aan de hele wereld kon laten zien.’
22 januari t/m 4 juni
CODA Apeldoorn
Vosselmanstraat 299
Apeldoorn
Info: coda-apeldoorn.nl/ computerkunst
